ب-مفهوم اصطلاحی تمدن

مورخان و جامعه شناسان تعریفهای متفاوتی از تمدن ارائه کرده اند؛ویل دورانت آن را نظمی اجتماعی می داند که در پی آن خلاقیت فرهنگی میسر می شود.وی ارکان آن را 4رکن :اقتصاد،حکومت،اخلاق و علم و هنر می داند.[1] هانتینگتون وجوه تمایز تمدنهارا تاریخ ، زبان ،فرهنگ ، سنّت و از همه مهمتر مذهب بر می شمرد.[2]  اما در موسوعه بزرگ عربیه نوعی شیوه حیات انسانی دانسته شده است:

«تمدن نوعی روش زندگی است که وقتی پدید آمد که مردم زندگی در شهرها یا در جوامعی را که در شکل دولت سازمان یافت،آغاز کردند.تمدن شامل موارد ذیل است:صنعت و هنر،آداب و رسوم،نظامی حکومتی و هر چیزی که در راه حیات و بقای جامعه نقش داشته باشد.»[3]

نقد تعریفها:

تعریف ویل دورانت دوری و باطل است زیرا نظم اجتماعی حاصل از فرهنگ هر جامعه است و اختلاف نظمها بهترین دلیل بر این مدعاست و اگر فرهنگ را مولود تمدن بدانیم دور پیش می آید.علاوه بر آن،دخالت نژاد را در تمدن انکار می کند.

هانتینگتون به ابزار حفظ تمدن اشاره دارد.

درتعریف موسوعه عربیه، تمدن شبیه فرهنگ است.اما با توجه به مفهوم لغوی فرهنگ ابزار حیات و بقای تمدن است.

در تحلیل لغوی ، مفهوم تمدن به تعریف موسوعه نزدیک خواهدبود.و همین مفهوم مورد نظر ماست.

تفاوت تمدن و فرهنگ

بعض از فلاسفه تفاوتی میان تمدن و فرهنگ نمی بینند [4].اما درتعریف موسوعه عربیه، تمدن شبیه فرهنگ است با این تفاوت که فرهنگ یکی از ابزارهای حیات تمدن است و روش حیات ساده و پیچیده را شامل است اما تمدن اشاره به روشهای زندگی ای دارد که از نظام های :اقتصادی،سیاسی و اجتماعی پیچیده برخوردار باشد.[5]

بنابراین اگر کسی فقط با فرهنگ مخصوص به خود به عمران بپردازد در واقع فاقد تمدن است ؛«اگرچه برخی جامعه شناسان بر روش زندگی او نام تمدن فردی را نهاده اند.اما این تمدنها پایدار نیستند.»[6]

اسلام:

اسلام دینی الهی،جاودان و عالمی است که از آموزه های سه گانه:اعتقادی،اخلاقی و احکام و مقررات تشکیل شده  و منبع این آموزه ها قرآن کریم و سنت معصومین ^{علیهم السلام} است.

مفهوم تمدن اسلامی

علامه محمدتقی جعفری از تمدن به جامعه سالم نام می برد . در خصوص تمدن اسلامی می فرماید: «آنچه که بعنوان فرهنگ و تمدّن و بطور کلّى جامعه سالم از دیدگاه اسلام مطرح است ، آن است که داراى هویّتى سازندة هویّت شخصیّت انسان بوده باشد.»[7]

هویت انسان با یافتن پاسخهای صحیح به 3پرسش نهادینه در سرشت او شکل می گیرد:از کجا و برای چه آمده ام و به کجا می روم؟ مکاتب بشری پاسخ به 2پرسش نخست را نادرست و یا نیمه تمام وانهاده اند و صورت مسئله سوم را پاک کرده اند.لذا در تعریف تمدن به انسان حیوان نما نظر دارند.

در مقابل، اسلام بیشتر به بقای انسانیت انسان اهتمام دارد تا به حیات فیزیکی او؛ لذا در تمدن اسلامی انسانیت رکن تمدن است نه صرف انسانی که حیاتش چون حیوان دراین دنیا به پایان برسد.و به این دلیل است که سعادت اخروی انسانها نیز مورد عنایت است.

موضوع مهم در شناخت مبدأ و معاد ارتباط متقابل این دو معرفت است.

علامه جعفری می فرماید:« تردیدى نیست در اینکه براى تحقّق و بوجود آمدن هویّت شخصیّت در انسان ، چنانکه شناخت عوامل وجودى آن ( خدا و طبیعت و قوانین آن ) لازم است ، همچنین به شناخت عواملى که آینده این هویّت و علّت بوجود آمدن آن را تشکیل مى دهند ، نیازمند مى باشد ، زیرا همانطور که امیر المؤمنین ( ع ) فرموده است :

  «إن لم تعلم من أین جئت لا تعلم إلى أین تذهب؛ اگر ندانسته اى از کجا آمده اى نخواهى دانست بکجا مى روى.»[8]همانطور اگر حیات آدمى فلسفه حرکت خود را بسوى فردا نداند ،شناخت وى درباره مبدء هستى و اینکه از کجا آمده است ، ناقص خواهد بود . و بر مبناى چنین فرضى ، انسان ناآگاه از مبدء و مسیر و علّت حرکت و پایان سرنوشت ، از داشتن هویّتى که بتواند شئون مثبت و منفى حیات اورا توجیه قابل قبول بنماید محروم مى باشد .

آن فرهنگ و تمدّنى که نتواند هویّت مزبور را در انسان تحقّق ببخشد و یا نتواند دارنده چنان هویّتى را پیش ببرد ، اعتبارى از دیدگاه اسلام ندارد ،زیرا هویّتى ندارد که بتواند در خدمت هویّت آدمى قرار بگیرد .[9]

ارکان تمدن اسلامی

با توجه به جهانی بودن آموزه های اسلام و عدم تعلق آن به قبیله یا ملت خاص هر دو رکن آن نیز جهانی اند؛انسانهای این تمدن همه فرزندان آدم ابوالبشرند  و مدینه و آبادی آن سراسر جهان است.قرآن کریم می فرماید:«ولقد کرّمنا بنی آدم و حملناهم فی البر و البحر و فضلناهم علی کثیراً ممّن خلقنا تفضیلاً[10]؛براستی که فرزندان آدم را کرامت دادیم و بر بسیاری از آفریدگان برتری دادیم .» بنابراین گستره تمدن سراسر زمین را فرا می گیرد.

 از نظر اسلام همه انسانها دارای سرشتی الهی[11] و عقلی خداشناس[12] و نفسی ملهم به خوبیها و اجتناب از بدیهایند.[13]پس فرهنگی الهی باید داشته باشند که رهآورد آموزه های پیامبران خدا در طول تاریخ بشر بوده است و در دین مبین اسلام به کمال می رسند. این فرهنگ همه ابعاد حیات انسان را :اعتقادی، اخلاق،اجتماعی،سیاسی،اقتصادی،هنری و علمی و...پوشش می دهد و آن را در صراط مستقیم و منتهی به حیات طیبه دنیوی و اخروی می سازد.[14]  همه انسانها به دور از تفاوت های مادی(نژاد،زبان،ملیت ،شکل و شمایل ، و...) این فرهنگ بهرمند می گردند.

شا خصه های تمدن اسلامی

1-توحید مداری:اعتقاد به وحدانیت خدا در همه صفات:ربوبیت،معبود بودن،و....آثار مثبتی در سازندگی مسلمانان داشته است.

2-وحدت و یکپارچگی امت اسلامی

3-احکام و قوانین گسترده

4-عدالت محوری

5-اخلاق محوری:

6-جهاد و دفاع

7-دانش محوری[15]

8-نظارت اجتماعی و سیاسی

9-عمران و توسعه